Jessica Merkens schaatst sinds 2011 marathons, behaalde meerdere podiumplekken en heeft een fascinatie voor natuurijs. Hierdoor dacht ze veel kennis van zaken te hebben over haar eigen sport. Echter, een interview van een paar jaar geleden met oud-schaatsers Betty en Wim Westerveld opende haar ogen. “Ik ben opgegroeid met bekende marathonschaatsers als Evert van Benthem, Henk Angenent en Erik Hulzebosch. Ze zijn haast een algemeen goed. Ik denk dat het merendeel van de Nederlanders – ook niet-schaatsers - deze namen wel kent. Wie mijn voorgangsters zijn, heb ik eigenlijk nooit geweten. Dit vond ik zoiets aparts. Dit gegeven heeft me enorm gegrepen en dat realiseerde ik me toen Betty haar ervaringen met me deelde. Zo begon mijn zoektocht.”
“Ik wilde eigenlijk een soort jongensboek maken, maar dan over deze heldhaftige vrouwen. Niet zielig doen en huilen dat we het altijd zo slecht hebben gehad of zijn achtergesteld. Nee, heldenverhalen vertellen vanuit passie, kracht en doorzettingsvermogen. Het grote publiek meenemen met hen die tegen de stroom ingingen. Zo krijgen ze alsnog het podium dat ze verdienen”, aldus de Utrechtse.
“Tegelijkertijd wil ik hiermee begrip creëren voor hoe zo’n lange weg er afgelegd is in de vrouwensport om serieus genomen te worden en gelijke voorwaarden te krijgen. Dat het bijvoorbeeld heel logisch is dat je niet in één keer twintig vrouwen hebt die Irene Schouten het vuur aan de schenen kunnen leggen. Daar gaat een lange weg aan vooraf: meer geld, zendtijd en gelijkwaardigheid. Dit blijft nog steeds een gevecht. Ik hoop met dit boek een inkijk hierin te kunnen geven en een steentje aan bij te dragen.”
Als sport- en onderzoeksjournaliste volgde Merkens een cursus literaire non-fictie. “Hierdoor had ik voor mijn gevoel ook de juiste vorm te pakken. Het creatieve in combinatie met de opbouw en het non-fictie verhaal. Door middel van mensen te interviewen, wilde ik speuren naar ‘de schat’. Om zo ook meer te begrijpen van de geschiedenis, zowel in de sport als maatschappij. Ik begon bij Betty en daarna volgden er allerlei verhalen waar ik totaal nog geen weet van had.”
Het boek wilde ze verrijken met foto’s, maar dit bleek een enorme uitdaging. “Alle deelnemers zijn tijdens zo’n tocht helemaal ingepakt, dus zijn vrouwen moeilijk te herkennen. Voor de boekpresentatie op woensdag is het Fries Filmarchief in haar eigen archieven gedoken om een compilatie te maken van vrouwen in de Elfstedentocht van ’63 en eerder. Er is beeldmateriaal van in totaal een half minuutje gevonden. Ik heb het opgelost door familiearchieven te raadplegen of sprekende schaats- en portretfoto’s te kiezen van andere momenten.”
Het meest verbaasde de 31-jarige zich over het feit dat vrouwen pas in 1985 voor het eerst aan de wedstrijd van de Elfstedentocht mee mochten doen. “Mijn moeder was toen twintig jaar. Ik ben zelf op mijn negentiende begonnen met marathonschaatsen. Als zij dit had gewild, dan was dit nog een heel gedoe geweest. Ik realiseerde me dat dit slechts één generatie geleden is. Bizar toch? Ik vond een krantenartikel uit 1941, toen er voor het eerst vrouwen zich hadden aangemeld voor ‘den Elfstedentocht’, maar het bestuur had besloten hen niet toe te laten. Dit laat zien dat er in die tijd echt wel vrouwen waren die mee wilden doen aan de wedstrijd, ook al was het not done.”
Heeft de marathonschaatsster van Team OCRE/ Haak het kantelpunt kunnen achterhalen van ’85? “Ik heb geen bewijsstukken gevonden, maar de conservatief christelijke gedachte over de vrouw was dat de moeder de hoeksteen was van de samenleving. Zij hoorde vooral thuis te zijn. Dit was heel lang leidend. Hier paste het beoefenen van een extreme duursport absoluut niet in. Het zou niet goed zijn voor de vruchtbaarheid van de vrouw en de focus moest liggen op het gezin. In de sportjournalistiek werd ook heel denigrerend gedaan over duursportende vrouwen, die zich in ‘te krappe lycrapakken propten’. Zo werd het negatieve beeld telkens versterkt. Ik vond het heel bijzonder om daarop in te zoomen en vrouwen tegen te komen die zich daartegen verzetten, eigenwijs waren en dachten: Dit ga ik gewoon doen!"
Stien Kaiser is één van de veertien vrouwen die Merkens voor haar boek interviewde. “Zij heeft mij het meest geraakt. In de jaren ’60 heeft ze zich enorm verzet tegen die conservatieve gedachte over de vrouw. Ze is een groot voorbeeld voor me. Kaiser werd te oud gevonden, moest huisvrouw worden, maar zij wilde schaatsen. Met Carry Geijssen, Ans Schut en Atje Keulen-Deelstra heeft deze kampioene ervoor gezorgd dat het langebaanschaatsen zo gelijkwaardig is ten opzichte van veel andere sporten. Ik heb haar in de zomer van 2021 geïnterviewd. Vorig jaar overleed ze op 84-jarige leeftijd. Daar was ik enorm verdrietig over. Zij was echt een persoonlijkheid. Hoe ze sprak, zo standvastig: ‘Waarom zou je iemand hetgeen ontzeggen wat diegene het allerliefste doet? Of dit nu in de sport is of maatschappelijke carrière.’ Na al haar successen is ze hier zo nuchter onder gebleven. Dat vind ik heel bijzonder. Het schaatsen had haar hart gegrepen en dit liet ze zich niet ontzeggen. Ze is blijven doorgaan, totdat ze alles won wat er te winnen viel.”
In wie van de veertien herkent Merkens zichzelf het meest? “Ze waren allen heel stoïcijns, nuchter, enorm intrinsiek gemotiveerd, konden heel goed bij zichzelf blijven, zonder het oog voor de buitenwereld te verliezen. Ik denk dat ikzelf iets te sociaal ben en minder een tunnelvisie heb. Dit zijn eigenschappen die niet echt bijdragen...” Er valt een korte stilte en ze verbetert zich dan snel: “Als topsporter dan, hè? In mijn werk als journaliste is dit juist mijn kracht en maakt het dat ik dit werk juist zo leuk vind. Ook kom ik volledig tot m’n recht in een team als marathonschaatsster. Al heb ik wel de ambitie om op natuurijs nog eens een wedstrijd te winnen. Ik heb kou en hard ijs nodig, dan rijd ik heerlijk. Daar geniet ik van, dat zijn mijn omstandigheden.”
Betty Westerveld (75) zal het eerste exemplaar in ontvangst nemen. “Zij schaatste altijd met het beennummer 48. Daar rijd ik ook mee, hoe toevallig is dat? Ik heb een speciale band met haar. Zij is zowel in de Elfstedentocht van ’85 als in ’86 tweede geworden. Alleen de winnares kreeg de nodige aandacht. Ik wil haar alsnog in het zonnetje zetten, al vindt ze dit zelf nogal overweldigend. Dat is herkenbaar voor mij. Ik moet mezelf soms aansporen om minder bescheiden te zijn.”
Dit verklaart ook meteen waarom Merkens uit zichzelf niet snel zou zeggen dat er voor de boekpresentatie op woensdag nog kaartjes beschikbaar zijn. Daarom in lijn met de titel van het boek ‘op eigen houtje’, zijn tickets hier te verkrijgen.
