Jaap Eden was een uniek sportman. De Haarlemmer veroverde aan het eind van de negentiende eeuw in vier jaar tijd liefst vijf wereldtitels: in 1893, 1895 en 1896 op de schaats en in 1894 en 1895 op de fiets. Jammer genoeg leefde hij niet ’serieus’ genoeg om langer aan de top te blijven staan.

Als schaatser was Eden zijn tijd ver vooruit. En ook als wielrenner was hij een krachtpatser. Hij kon als geen ander een hoog tempo lang volhouden. Het leverde hem in zijn Parijse tijd de bijnaam ’La Locomotive’ op.

Maar de Haarlemmer hield ook van het leven. Pim Mulier, de grondlegger van de ISU en de Elfstedentocht, was een groot bewonderaar van Eden, maar was ook de eerste die in 1893, na de eerste wereldtitel op de schaats van de Haarlemmer, een waarschuwend woord sprak.

“Jaap heeft goed getraind, doch leeft niet bedaard genoeg en heeft voortdurend een kolossale sigaar in zijn mond. Ook moet hij na september het wielrijden laten en een paar weken absolute rust nemen alvorens hij aan zijn ’wintercampagne’ begint. Doet hij dat niet, dan zal Jaap binnen een jaar of drie in krachten gaan verminderen.”

Het is in feite zo gegaan als Mulier in 1893 voorzag. Zelfs de Noren zagen in 1894 dat die grote Jaap Eden alles deed dat God voor een sportman ’verboden’ had. De Nederlander was door de Nederlandsche Schaatsenrijders Bond naar Hamar uitgezonden om deel te nemen aan het Europees kampioenschap op het Mjøsjameer. Het werd geen succes. Begeleid door voorzitter Barnaart vond Eden redenen op sommige afstanden niet te starten.

“De tijden van Jaap Eden op de 500 en 10000 meter komen niet in het proces-verbaal voor. Nergens is te vinden wat hier is gebeurd”, verklaren de notulen van de schaatsbond uit 1893. De officiële reden die Jaap gaf, “te slecht ijs om hard te rijden”, werd door niemand geloofd. Want waarom was Eden op de tweede dag van het toernooi wél op het ijs verschenen? Nee, er moest meer aan de hand zijn!

Liefdesaffaire

Pas honderd jaar later gaf een door de Noren Atle Naess en Jan Haug geschreven boek over de schaatsgeschiedenis in Hamar uitsluitsel over een liefdesaffaire die in 1894 in de Nederlandse pers al werd gesuggereerd. Eden was in het Victoria Hotel in Hamar een leuk kamermeisje tegengekomen en verscheen daardoor niet aan de start op de 500 en 10000 meter.

Hij werd daarmee op slag kansloos voor de allround titel, maar datzelfde kamermeisje – Frederike Norseng, dochter van de Noorse schaatser Olaf Norseng – haalde hem over om de 5 kilometer te rijden, want je kon in die tijd nog op slechts één afstand uitkomen.

Eden deed dat overtuigend. Hij verbeterde het kersverse wereldrecord van thuisrijder Einar Halvorsen. Het record, 8.37,6, zou liefst zeventien jaar stand houden. De tijd was zo onwaarschijnlijk snel, dat veel verslaggevers meldden dat Eden een ronde te weinig had gereden!

Toch is het apart dat het kamermeisje een dochter was van Norseng. Boze tongen beweren dat Olaf zijn dochter had bevolen om bij het Victoria Hotel te gaan werken met maar één doel: Eden verleiden, zodat de Noren de Europese titel konden grijpen. De Noren waren namelijk een jaar eerder bij het WK in Amsterdam zo geschrokken van de kracht van Eden, dat ze zich in 1894 op voorhand kansloos achtten voor de Europese titel. Norseng had echter een ’geheim wapen’.

Foto: Zo zou de vrijage met het kamermeisje eruit hebben kunnen zien. Jaap Eden had namelijk vanuit zijn hotelkamer uitzicht op het Mjøsjameer, waar het EK werd gehouden.

Geld

Slechts weinigen weten daarnaast dat Eden zijn successen al snel ook te gelde wilde maken. Hij was in 1893 en 1895 respectievelijk in Amsterdam en Hamar wereldkampioen op de schaats geworden. In 1896 vond het wereldkampioenschap in St. Petersburg plaats. Op de bestuursvergadering van de Nederlandsche Schaatsenrijders Bond (N.S.B.) op zondag 22 december 1895 meldde voorzitter jhr. A.E. Barnaart dat hij Eden gesproken had: “Eden zei dat hij niet zonder ’subsidie’ van de N.S.B. naar St. Petersburg wilde gaan”.

Hoewel een aantal bestuursleden de ’subsidie’ aan Eden wilde geven, werd voorgesteld dat de voorzitter van de schaatsbond met Eden moest “onderhandelen”. We lezen in de notulen: “Het plan is hem eerst in Hamburg (waar het Europees kampioenschap zou worden verreden, red.) te laten uitkomen. Heeft hij daar succes, dan kan nog verder worden uitgemaakt of hij naar St. Petersburg zal worden gezonden. Gaat hij daarheen, dan zal hij in alle geval MOETEN rijden”.

Eden hoefde uiteindelijk niet in Hamburg te rijden, maar mocht van de bond rechtstreeks doorreizen naar het tsarenrijk, waar hij glorieus zijn derde wereldtitel ophaalde. In St. Petersburg dook onverwacht ook voorzitter Barnaart op. Uit een bewaard gebleven brievenboek van de N.S.B. blijkt dat hij daar speciaal naar toe was gereisd, omdat men vreesde dat Noren en Russen Eden tot prof zouden verklaren in verband met de ’financiële steun’ die hij voor zijn reis naar Rusland had ontvangen.

Uiteindelijk schorste de schaatsbond Eden in 1896, omdat hij als professioneel wielrenner aan diverse koersen had deelgenomen. Zo streng was de N.S.B. onder de druk van de ISU ook wel.

Foto: Jaap Eden (links) verscheen op de tweede dag van het EK 1894 wel aan de start. Op de 5000 meter reed hij een indrukwekkend wereldrecord dat liefst 17 jaar zou blijven staan.

Plezier

Daarna was het ook gedaan met Eden als sporter. Hij had namelijk in Parijs, waar hij veel als wielrenner vertoefde, het leven van plezier leren kennen en zette dit onverdroten voort. Bij het potverteren werd Jaap op uitstekende wijze geholpen door een aantal vrienden die, toen zijn gezinnetje een aantal jaren later in kommervolle omstandigheden kwam te verkeren, geen echte vrienden bleken te zijn.

In één van zijn laatste interviews verklaarde Eden het als een ’gemis’ te hebben ervaren dat niemand hem geleerd had zich weerbaar te maken in de bikkelharde maatschappij. Vandaag de dag wordt een succesvolle topsporter als hij/zij niet uitkijkt geleefd. Maar ook eind negentiende eeuw vingen ’hoge bomen’ al veel wind. En dat ging in meer dan één opzicht op voor Eden. Misschien lag daar de bron van de contradictie tussen Eden als begenadigd sportman en Eden die als ’mens’ de verleidingen die op zijn weg kwamen niet kon weerstaan.

De Noord-Hollander stierf op 3 februari 1925, slechts 51 jaar oud.